شهرهای شیعه‌نشین ایرانپذیرش تشیع به وسیله ایرانیان ، پیامد عواملی از قبیل سازگاری باورها و اعتقادات ایرانیان با مذهب تشیع، بود. از آنجا که ایرانیان استعداد پذیرش آموزه‌های شیعی را داشتند، مذهب تشیع به تدریج گسترش یافت و در شهرها و مناطق مختلف در قرون مختلف به رسمیت شناخته شد. ۱ - مقدمهایرانیان در زمان خلیفه دوم اسلام را پذیرفتند و پس از مدتی گرایش خاصی از آن را (اسلام شیعی) پسندیدند. یعنی ایرانیان روح اسلام و محتوای اسلام را نزد خاندان رسالت یافتند، چراکه فقط خاندان رسالت بودند که پاسخگوی پرسش‌ها و نیازهای واقعی ایرانیان بودند. پذیرش تشیع به وسیله ایرانیان، پیامد عواملی از قبیل سازگاری باورها و اعتقادات ایرانیان با مذهب تشیع، فعالیت علویان و شیعیان در محدوده جغرافیایی ایرانیان و...بود. از آنجا که ایرانیان استعداد پذیرش آموزه‌های شیعی را داشتند، مذهب تشیع به تدریج گسترش یافت و در شهرها و مناطق مختلف در قرون مختلف به رسمیت شناخته شد که ما در این جا به شهرها و مناطق شیعه‌نشین از قرن اول بطور خلاصه می‌پردازیم. ۲ - از قرن اول تا قرن سومیکی از شهرهای مهم شیعه ایران در قرن اول شهر قم می‌باشد که آن را باید نخستین شهر در حوزه‌ای دانست که به نام ایران شناخته می‌شود، زیرا پیشینه تشیع آن به ربع آخر قرن اول هجری باز می‌گردد، درست در حالی که ایران آن زمان هنوز گرفتار کشمکش بین پذیرش اسلام و باقی ماندن بر دین آباء و اجدادی خود بود، قم با سکونت اعراب در آن مشی مذهبی خود را هم برگزید. [۱]
قمی، حسن، تاریخ قم، چاپ مجلس، ص۲۷.
مهمترین خاندان عرب مقیم قم، طایفه اشعریون بوده‌اند که شمار آنها به شش هزار تن می‌رسیده است. در طول تاریخ اعتقاد این طایفه به تشیع و روحیه ضد اموی آنها به ثبت رسیده است. [۳]
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۴، ص۲۴۰.
در میان نخستین ساکنان عرب قم شمار زیادی به عنوان صحابی ائمه (علیهم‌السّلام) در کتب رجالی شیعه، شناسانده شده‌اند، شاهد مهم بر پیوند مردمان این شهر با امامان، روایات بی شماری است که در فضیلت قم و اهالی آن در کتب حدیث نقل شده است. این روایات، به‌اندازه‌ای است که می‌تواند به راحتی اهمیت این شهر را در نگاه امامان نشان دهد. اهمیت قم به‌اندازه‌ای بود که وقتی فاطمه بنت موسی بن جعفر (سلام‌الله‌علیها) در سال ۲۰۱ هجری عازم خراسان بود دستور داد که او را به قم برسانند و وقتی وفات کرد در همین شهر دفن گردید و این مقبره مورد زیارت خاص و عام بوده است. تشیع یکپارچه مردمان قم در تمامی ممالک امری شناخته شده بود و دلیل عمده اش این که هیچ شهری در آن زمان وجود نداشت که این‌چنین به طور کامل بر تشیع امامی باشد. در طول تاریخ بسیاری از علمای مشهور شیعه از این شهر بوده و یا در آن نشو و نمای علمی یافته‌اند و امروزه یکی از قطب‌های علمی و مذهبی جهان تشیع همین شهر می‌باشد. ۲.۱ - منطقه جبلاصولاً درمنطقه جبل که محدوده‌ای از قصر شیرین و همدان گرفته تا اصفهان و از آنجا تا ری را شامل می‌شد شیعیان فراوان بودند. در شهرهای قزوین، فارس و اصفهان نیز در این قرون شیعیان فروانی زندگی می‌کردند و بعضی از آنها با ائمه (علیهم‌السّلام) در ارتباط بودند. ۲.۲ - شهر ریدر اوج گرایش مردمان مناطق قم و آوه و شهرهای دیگر ایران به تشیع شهر ری روحیه ضد شیعی داشتند. [۴]
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، ص۱۳۲.
اما در اواخر قرن دوم هجری آنچه به عنوان تشیع اصیل در ری پدید آمد، ارتباط برخی از مردم و ساکنان ری با امامان شیعه بود. و نخستین روایتی که از این گونه تماس‌ها سخن گفته، درباره ارتباط یکی از شیعیان ری با امام کاظم (علیه‌السّلام) است. در میان اصحاب امام کاظم و امام رضا (علیهما‌السّلام) تنی چند وجود دارند که ملقب به رازی هستند، این افراد یا اهل ری بودند و یا چندی را در ری گذرانیده‌اند.آمدن حضرت عبدالعظیم به ری هم نشانه وجود تشیع در این شهر بوده و خود زمینه‌ای برای رشد تشیع شده است. بعد از رحلت آن بزرگوار، مزارش برای شیعیان مرکزیتی یافته و در جذب شیعیان آن نواحی به سوی ری مؤثر بوده است. یکی از مهمترین دلایل ارتباط امامان (علیهم‌السّلام) با شیعیان ری و نیز کثرت شیعیان، وجود یکی از وکلای حضرت صاحب الامر (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در ری می‌باشد. این شخص ابوالحسن محمد بن جعفر «اسدی» است. تشیع در ری با ورود و حاکمیت احمد بن حسن مادرانی آشکار شد و این شخص شیعیان را مورد اکرام قرار داده و به خود نزدیک ساخت و تشیع بطور چشم گیری در ری گسترش یافت که تا الان هم ادامه دارد. [۷]
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۱۲۱.
۲.۳ - خراسانیکی دیگر از مناطق شیعه نشین در طول قرن اول تا سوم، منطقه وسیع خراسان می‌باشد. طاهر بن حسین، فرمانده نیروهای مامون عباسی در جنگ بر ضد برادرش محمد بود. گفته شده این شخص و اصولاً طاهری‌ها دارای تمایلات شیعی بودند. [۸]
ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۱۳۲.
عواملی مثل حضور امام رضا (علیه‌السّلام) و قیام محمد بن قاسم از نسل امام حسین (علیه‌السّلام) و...در گسترش تشیع در این منطقه در قرون اولیه بسیار مؤثر بوده است.شهر بیهق ازمنطقه خراسان، مرکزی برای تشیع بوده و تشیع در آن، از زمان طاهریان رواج یافته است؛ همچنین قید شده که تشیع آن تشیع اثنی عشری بوده است. [۹]
کی منش، عباس، تاریخ نهضت‌های فکری ایرانیان، ص۲۳۱.
یاقوت می‌نویسد که بیشتر مردم سبزوار رافضی هستند. [۱۰]
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۵۳۸
می توان گفت که یکی از مهمترین دلائل نفوذ تشیع در بیهق مخصوصاً سبزوار مهاجرت‌های فراوان سادات از شهرهای مختلف از جمله نیشابور و ری بدان ناحیه بوده است. [۱۱]
بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، ص۶۰.
سبزوار در قرن هشتم مرکز دولت شیعی سربداران بوده است. در نقطه‌ای دور دست در خراسان در حوالی سمرقند و کش، تشیع امامی از اواخر قرن سوم به بعد رو به توسعه نهاد.۲.۴ - سجستاناز جمله مناطقی که نامی از آن در آثار شیعی آمده، سجستان است. این نام از کرمان تا جنوب خراسان و از سواحل دریای عمان تا سیستان امروزی را شامل می‌شود. [۱۲]
بهار، محمدتقی، تاریخ سیستان، ص۱۰۰.
۲.۵ - طبرستاناز میان مناطق شمالی، منطقه گیلان و دیلم بعد از مدت‌ها در مقابل مسلمانان در قرن سوم با پذیرفتن اسلام زیدی تسلیم شدند. سادات علوی در برابر فشارهای منصور و هادی و دیگر خلفاء به این نواحی کوچ کردند که یکی از نخستین این کوچ‌ها به قیام یحیی بن عبدالله بن الحسن در دیلم منجر شد. در قرن سوم و در منطقه طبرستان دولتی شیعی به رهبری حسن بن زید تشکیل شد، مناطق آمل، ساری و حتی گیلان و دیلم جزء مناطقی بود که در مدت ۲۰ سال از طرف علویان اداره می‌شد. [۱۳]
الصابی، ابواسحاق، التاجی فی اخبار الدولة الدیلمیه، در اخبارالائمه الزیدیه فی طبرستان، ص۲۱
۳ - در قرن چهارم و پنجمقرن چهارم در حقیقت قرن گسترش تشیع می‌باشد. در مناطقی از ایران در این قرن شیعیان گسترش پیدا کردند که به بعضی بصورت خلاصه اشاره می‌شود: مناطقی چون فارس که در این قرن یکی از مراکز عمده شیعه به حساب آمده است. یکی دیگر از شهرها اصفهان می‌باشد که با وجود تعصب سرسخت آنها نسبت به معاویه، نسبت به نفوذ تشیع در این شهر در قرن چهارم گزارش‌هایی شده است. وجود قبر امام رضا (علیه‌السّلام) از جهات بی شماری موجب گسترش تشیع در خراسان و سیستان در این قرن می‌باشد. در این قرن گسترش تشیع در شهرهای کرمان و خوزستان هم گزارش شده است. شهرهای کاشان، آوه، ورامین، ساری، سبزوار از شهرهای شیعه نشین در این قرون بوده‌اند. از این قرن به بعد یعنی در قرن‌های ششم و هفتم، شهرهای ری و خراسان و قم عمده مناطقی بودند که تشیع در آنها بصورت چشم گیری گسترش و پیشرفت کرده و تشیع اصفهان هم در قرن هفتم چشم گیر بوده است و نهایتاً با روی کار آمدن دولت مقتدر صفوی در قرن نهم مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی در ایران اعلام شد و به تدریج تمام مناطق ایران به این مذهب گرایش پیدا کردند. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شهرهای شیعه‌نشین در ایران»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۶/۸. رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | تاریخ خراسان | تاریخ ری | تاریخ سجستان | تاریخ طبرستان | جغرافیای اسلامی | جغرافیای شیعه | مقالات اندیشه قم
|